Të krijosh hapësirë për lëvizje

Hapësira publike si platformë për krijim identitetesh dhe mobilizim shoqëror.

Franca e shekullit XIX përballej me turbulenca të shpeshta shoqërore dhe institucionale, të asaj natyre që sot i hasim në shtetet e brishta në zhvillim. Revolucioni i famshmëm i vitit 1789 - ai që çoi drejt rrënimit të monariksë shumë-shekullore – natyrisht se nuk u vijua nga ndonjë tranzicion i qetë drejt demokracisë. Tensionet shoqërore të periudhës së hershme të revoluconit industrial bënë që të kishte qeverisje të paqëndrueshme dhe ndërrime të shpeshta regjimesh, ndërkohë që lavjerrrësi lëkundej mes rritjes së të drejtave qytetare dhe rikthimit të periudhave autoritare.

Kjo periudhë është e njohur kryesisht për rebelimet e shpeshta qytetare me epiqendër në Paris. Nga këndvështrimi i sotëm, ajo që i bën këto lëvizje masive të duken të veçanta është se ato u shfaqen në një periudhë kur ideologjitë dominuese të epokës moderne akoma ishin "në ndërtim e sipër". Përderisa ndikimi i fesë përgjithësisht ishte zbehur gjithandej Europës, në skenë akoma nuk ishin shfaqur ideologjitë si nacionalizmi dhe komunizmi për t'u dhënë korniza morale dhe normative ankesave qytetare. Kushtet e jetesës së përditshme të masave ishin tepër të vrazhda për t'i bërë tërheqëse idetë liberale.

Në fakt, ishin pikërisht kryengritjet franceze të kësaj periudhë ato që luajtën rol vendimtar në evoluimin e ideologjive kryesore të epokës moderne. Ishte shpirti i tyre revolucionar ai që alarmoi babanë e konservatizmit modern, Edmund Burke, mbi rrezikun që sillte përmbysja radikale e rendit të vjetër. Ishte po kjo frymë ajo që e bindi Karl Marksin se përndritja e njeriut kishte marrë hov dhe se do e çonte proletariatin drejt pushtetit.

Nëse idetë e mëdha moderne akoma artikuloheshin në qarqe krejt të izoluara dhe atë vetëm në proto-variantet e tyre; nëse Marks-i, Burke-u dhe të tjerët akoma nuk ua kishin dhënë atyre statusin e ideve mobilizuese – mos të flasim pastaj për mungesën e strukturave politike në terren -- pyetja e thjeshtë që parashtrohet është kjo: cilët mund të kishin qenë faktorët që i shtynë parisienët e shekullit XIX që të mblidheshin në turma për të protestuar dhe për t'i kërkuar ato që ata i konsideronin si “të drejta"?

Zhvillimet e viteve të fundit anekënd botës e kanë (ri)ngjallur një interes të madh në botën akademike dhe mediatike mbi çështjen e lëvizjeve sociale. Ngjarjet si Pranvera Arabe dhe zgjërimi I lëvizjes "Occupy" u bënë shkas për studime dhe shkrime të shumta të cilat përpiqeshin t'i shpjegonin arsyet dhe mënyrat se si lëvizje të tilla marrin rrënjë.

Nuk ka dyshim se një grup i cili rebelohet duhet ta ketë përjetuar njëfarë indinjimi moral. Në çdo kohë dhe vend, ekziston diçka që mund të konsiderohet si "prag minimal" i të drejtave të cilat pjesëtarët e ndonjë grupi shoqëror konsiderojnë se i meritojnë – një nivel trajtimi i cili, po nuk u përmbush, i shtyn njerëzit drejt rebelimit.

Ky prag varet nga niveli i vetëdijes shoqërore. Ashtu siç demonstruan në studimet e tyre James C.Scott dhe E.P Thomson, në shoqëritë paramoderne, ku nocionet e të drejtave të njeriut apo ideja e eksploatimit akoma nuk ekzistonin, dhe ku nënshtrimi ndaj monarkëve apo feudalëve konsiderohej gjendje e natyrshme, njerëzit rebeloheshin vetëm nëse pushtetet ua rrezikonin mbijetesën. Pra vetëm kaq mendonin se u takonte në jetë.

Hulumtues të tjerë i analizojnë lëvizjet shoqërore nga prizmi i vendimeve racionale të individëve që marrin pjesë në to. Sipas politologut Dennis Chong, masivizimi i lëvizjes për të drejta civile në SHBA u bë i mundur vetëm atëherë kur një masë kritike e mbështetësve (fillimisht të heshtur) të levizjes kuptuan se angazhimi sillte më shumë levërdi personale sesa heshtja. Sipas këtij prizmi, një regjim mund t'i kontrollojë të ashtuquajturit "free-riders" (ata që përfitojnë prej lëvizjeve shoqërore por që nuk u kontribojnë atyre) përmes karrotave dhe shkopinjëve.

Lëvizjet shoqërore shpesherë ndikohen nga tronditjet e papritura dhe të mëdha të mjedisit politik-ekonomik (psh. rritjet e çmimit të naftës) ose nga përceptimi i mundësisë për ndryshime (psh. ndikimi që pati revolucioni i Tunizisë në vendet e tjera arabe, apo ndikimi i rënies së murit të Berlinit në pjesët e tjera të Europës Lindore). Trajektorja e lëvizjeve varet edhe nga natyra dhe reagimet e regjimit. Shtypja e ashpër mund të shkaktojë rezistencë edhe më të madhe (psh. Kosova në vitin 1999). Të njejtin efekt mund ta arrijë edhe një reagim i butë i cili i trimëron kryengritësit (psh. Berlini në vitin 1990).

Lëvizjet shpesherë nxiten edhe nga liderë mobilizues të cilët dinë t'i artikulojnë ankesat qytetare përmes ndonjë kornize ideologjike. Zhvillimet në sheshin Tahrir të Kairos mund të kishin marrë drejtim krejt tjetër pa njerëz si Wael Ghonim -- njeriu i cili mobilizoi masat përmes faqes së tij të Facebook-ut dhe një fjalimi emocionues gjatë një intervistë televizive. Një lëvizje si Vetëvendosje! mbase edhe nuk do të ekzistontë në Kosovë pa një lider si Albin Kurti.

Por ekziston edhe një perspektivë tjetër teorike e cila thotë se veprimi kolektiv është para së gjithash produkt i mënyrës se si njerëzit shoqërohen dhe ndërlidhen me njëri-tjetrin. Sipas këtij modeli teorik, "përbërësit" kryesorë të lëvizjeve shoqërore janë dinamikat e shoqërimit dhe rrjetet shoqërore të individëve pjesëmarrës.

Të gjitha parakushtet e tjera mund të jenë përmbushur për rebelim: një grup mund të jetë moralisht i indinjuar, individët mund të jenë të motivuar për veprim, udhëheqësit e protestave mund të jenë të pëlqyeshëm dhe regjimi mund të jetë i brishtë. Por edhe në një rrethanë të tillë, shpërthimi i ndonjë rebelimi do të varej nga mënyrat se si pjesëtarët e grupit shoqërohen me njëri-tjetrin dhe, ç'është më e rëndësishmja, nëse përmes këtyre lidhjeve ata do të arrinin ta zhvillonin një kornizë të përbashkët të kauzës.

Karakteri i një lëvizjeje na rrëfen diçka për mënyrën se si ajo ka nisur. Në rebelimin e famshëm të vitit 1848 në Paris, arsyeja përse njerëzit u ngritën për të protestuar është e ndërlidhur me arsyen përse protesta pati karakter klasor, meqë kryengritësit papritmas e identifikuan veten si punëtorë. Në anën tjetër, nja dy dekada më vonë, në kryengritjen e famshme të Komunës së Parisit – Revolucionin e Katërt Francez – rebelët u identifikuan më tepër me lagjet e tyre sesa me klasën ekonomike.

Dallimi mes karaktereve të këtyre dy kryengritjeve shpjegohet nga hapësirat publike ku rebelët u shoqëruan dhe i zhvilluan të ashtuquajturat identitete pjesëmarrëse – një proces ky i shpjeguar nga sociologu Roger Gould në librin e tij të shkëlqyeshëm "Insurgent Identities".

Roli i dinamikave të shoqërimit në krijimin e identititeve është lehtësisht i kuptueshëm. Merreni një grup shoqëror homogjen, ndajini pjesëtarët e tij në dy dhoma dhe fusni këto dy grupe në ndonjë garë. Shumë shpejt do të dëgjoni tek flitet për kategori si "ne" dhe "ata".

Kryengritja e vitit 1848 në Paris shpërtheu pak pasi Franca kishte aprovuar Ligjin mbi të Drejtën për Punë, i cili i krijoi "Punëtoritë Kombëtare" në të cilat njerëzit e papunë angazhoheshin për të punuar në projekte publike. Përderisa më parë punëtorët shoqëroheshin dhe mobilizoheshin kryesisht brenda zanateve të njejta, punëtoritë masive e krijuan platformën hapsinore për socializimin në masë mes punëtorëve të zanateve të ndryshme. Kjo çoi deri te zhvillimi i vetëdijes për një përkatësi të gjërë grupore si klasë punëtore. Logjika është kjo: kur rri me njerëz të ngjashëm si ti, e ke mundësinë që t'i kuptosh dhe vlerësosh ngjashmëritë. Vendimi i qeverisë francezë për t'i mbyllur "Punëtoritë Kombëtare" shkaktoi kryengritje të natyrës klasore sepse këto punëtori në ndërkohë e kishin krijuan në mesin e protestuesve një vetëdije dhe realitet të ri.

Sipas Gould-it, dinamika të ngjashme hapsinore bënë që rebelimi i mëvonshëm i vitit 1871 ta merrte karakterin e një beteje mes banorëve të lagjeve kundër qeverisë qëndrore konservative. Në periudhën 1850 – 1870, plani urbanistik i Baron Haussman-it krijoi nëpër periferitë e Parisit lagje të dendura rezidenciale ("fshatëra urbane") ku jeta zhvillonte dinamika lokale dhe njerëzit shoqëroheshin edhe jashtë klasave të tyre ekonomike. Zhvillim tjetër me rëndësi ishte legalizimi i debatetve publike të cilat mbaheshin nëpër kafene të mbushura. Këtu folësit bënin garë për fyerjet më qesharake drejtuar policëve dhe për duartrokitjet e publikut – njëlloj si "garat" e sotme për like-at në Facebook. Në këtë formë banorët krijonin lidhje me njëri-tjetrin dhe i formulonin ankesat sipas kornizës: "ne" (komuniteti) kundër "atyre" (shteti).

Fenomene të tilla s'janë veçori ekskluzive e Francës së shekullit XIX. Dinamikat e shoqërimit e kanë formësuar, për shembull, edhe karakterin e lëvizjeve moderne në Kosovë. Ishte Universiteti i Prishtinës ai që luajti rol kritik në krijimin e kornizave ideologjike dhe rrjeteve shoqërore që nxitën protestat e vitit 1981.

Siç argumenton Denisa Kostovicova në librin e saj të shkëlqyeshëm, "Kosova: politika e identitetit dhe hapësirës", Universiteti i Prishtinës ishte hapësira ku përgjatë viteve të 70-a shqiptarët e margjinalizuar në ish-Jugosllavi zhvillonin lidhje me njëri-tjetrin, ndërkohë që paralelisht kalonin nëpër një proces të "rizbulimit" të identitetit kombëtar.

Shumë studentë vinin nga familje të diskriminuara dhe ndiheshin të tëhuajsuar në një mjedis urban që kishte përqafuar multietnicitetin, si dhe në një shtet të dominuar nga sllavët. Ata përballeshin me kushte të këqija në mjediset universitare, me drejtues indiferent dhe me gjasa të ulëta për t'u punësuar pas studimeve. Përjetimi i përbashkët i përvojave të tilla nëpër konvikte, menza dhe auditoriume e forconte ndjesinë e përkatësisë grupore.

Megjithatë, ishte dimensioni akademik i universitetit ai që luajti rol kyç për kornizimin e këtyre ankesave mbi premisa nacionaliste. Numri më i madh i studentëve ishin të regjisturar në departamentet e shkencave shoqërore dhe të letërsise, ku më së shumti trajtoheshin temat e historisë kombëtare dhe letërsia e periudhës nacional-romantike. Kësisoj UP-ja u bë kanali kryesor për përhapjen e një botëkuptimi shqiptaro-centrik i cili binte ndesh me doktrinën zyrtare të Bashkim-Vllaznimit.

Protesta spontane e 11 Marsit të vitit 1981 nisi me kërkesat e studentëve për kushte më të mira në menzë. Por shumë shpejt ajo eskaloi drejt kërkesave të cilat Tim Judah, në librin "Kosova: Lufta dhe Hakmarrja", i quan si elektrizuese: prej kushteve më të mira për shqiparët në Kosovë e deri te bashkimi me Shqipërinë.

Këta shembuj e ilustrojnë mënyrën se si format e socializimit të njerëzve e përcaktojnë karakterin e lëvizjeve. Por mekanizmat përmes së cilave socializimi i shtynë njerëzit drejt veprimit janë të tjera.

Pikërisht brenda rrjeteve shoqërore luajnë rol kyç liderët inspirues. Në anën tjetër, ashtu siç demonstron Gould në studimin për kryengritjet e Parisit, arsyeja përse këto rrjete janë vendimtare për mobilizimin e masave është se ato i nënshtrojnë individët e grupt ndaj ndikimeve dhe presionit shoqëror; u mundësojnë atyre që të marrin sinjale mbi synimet e antarëve të tjerë të grupit dhe e zhvillojnë një ndjenjë të detyrimit të ndërsjellë mes njerëzve. Ç'është më e rëndësishmja, këto rrjete e bëjnë më të lehtë ndëshkimin ose qortimin e "free riders" – pra, të atyre që duan të pëfitojnë pa bërë asgjë. Në momentin që dikush brenda një rrjeti shoqëror e ndërmerr një nismë dhe disa i vijnë pas, të tjerëve u bëhet gjithnjë e më e vështirë që të rezistojnë.

Zhvillimi i një dinamike të tillë të kaskadës varet nga një faktor kryesor: fortësia e lidhjeve, detyrimeve dhe besimit mes individëve që e përbëjnë rrjetin.Për qytetarët e lagjeve të Parisit që u ngritën kundër shtetit represiv në shekullin e 19-të; apo për qytetarët e Kairos të cilët në vitin 2011 shkuan prej faljës së xhumasë e drejt sheshit Tahrir për atë protestën e tretë dhe psikologjikisht çliruese – lidhjet dhe besimi të cilin e kishin zhvilluar përmes socializimit ishin boll të forta për t'a mposhtur motivimin e individëve për të "free-ride".

Veprimi revolucionar është "fenomen i lidhjeve të forta", shkruan pop-sociologu Malcolm Gladwell. Angazhimi i tillë kushtëzohet nga marrëdhëniet e ngushta mes njerëzve. Afrikano-Amerikanët të cilët e patën guximin për t'i nisur protestat e para kundër segregacionit në menzat universitare të jugut të SHBA-ve ishin shokë dhome ose miq të ngushtë. Në mesin e rekrutëve të Brigadave të Kuqe të Italisë, 70% e kishin të paktën një mik të mirë tashmë brenda organizatës.

Sot flitet shumë për rolin pozitiv të mediave sociale në mobilizimin e njerëzve. Mediat sociale gjithsesi janë dëshmuar si të dobishme për shpërndarjen e informatave. Por kur vjen puna te ndërtimi i lidhjeve dhe i besimit mes njerëzve, ato janë shumë më pak efektive se komunikimi i drejtpërdrejtë dhe përjetimi i përbashkët i sakrificave. Ata që krijuan UÇK-në, në faza të mëhershme të jetës kishin ndarë me njëri-tjetrin dhoma të burgut dhe të konvikteve, e jo statuse të Facebook-ut.

Aktivizmi në internet (i njohur si "slactivism") ua jep njerëzve kënaqësinë e të ndjerit se po bëjnë diçka edhe kur nuk bëjnë asgjë. Thotë Gladwell: "Aktivizmi i Facebook-ut nuk i motivon njerëzit për të bërë sakrifica të vërteta, por i motivon për t'i bërë pikërisht ato gjëra që i bëjnë kur s'janë të motivuar për ta bërë ndonjë sakrificë të vërtetë".

Mospërputhja mes sasisë së kritikave që dëgjohen nëpër mediat sociale të Kosovës dhe nivelit të mobilizimit që ndodhë në terren është dëshmi se po përballemi me një krizë të veprimin kolektiv. Teksa ka pakënaqësi të lartë, indikatorë shqetësues socio-ekonomik dhe qeverisje mjaft të papërgjegjshme, përse njerëzit nuk protestojnë më shpesh dhe turmat nuk janë më të mëdha?

Një pjesë të përgjigjes për mobilizimin e ulët na e japin ato grupe të cilat në fakt po arrijnë që të nxjerrin njerëz në rrugë. Ajo që i veçon lëvizjet ideologjike si Vetevendosje! ose organizatat që promovojnë Islamin politik është fakti se ato, përveç angazhimeve serioze në mediat sociale, kanë edhe hapësira fizike dhe platforma ku aktivistët shoqërohen, krijojnë lidhje me njëri-tjetrin dhe i ushqejnë bindjet dhe identitetet e tyre ideologjike.

Liderët e Vetëvendosje! janë shumë të lexuar në teoritë e veprimit kolektiv dhe i kanë përdorur me qindra aksione rrugore, ligjerata, shfaqje flimash dhe aktivitetet të tjera publike për ta ndërtuar dhe mbajtur rrjetin e tyre të aktivistëve. Këta aktivistë tashmë kanë kaluar bashkërisht nëpër shumë përvoja që cementojnë lidhje njerëzore – prej përjetimit të acarit në kufinjtë mes Kosovës dhe Serbisë e deri te netët e kaluara nëpër burgje.

Grupet islamike në Kosovë po arrijnë rezultate të ngjashme përmes socializimit dhe aktivizmit që ndodhë nëpër xhami ose organizata lokale. Ky fenomen nuk është veçanti e Kosovës – hulumtues të shumtë kanë konstatuar se rrjetet e fuqishme janë tipike për organizatat islamike dhe se ato luajtën rol kritik në mobilizimin i cili ndodhi gjatë Pranverës Arabe.

Suksesi që këto grupe kanë treguar në mobilizimin e njerëzve në Kosovë nuk do të thotë se jemi nisur drejt ndonjë përmbysjeje të establishmentit politik – larg prej kësaj. Pjesëmarrja në protesta mbetet e kufizuar dhe partitë tradicionale politike akoma gëzojnë mbështetje të gjërë. Një lëvizje e cila synon të bëjë revolucion në Kosovë duhet t'i bëjë dy gjëra të cilat lëvizjet me ideologji të ngushtë si Vetëvendosje! nuk mund t'i bëjnë: ta përvetësojë një kornizë ideologjike më gjithpërfshirëse, si dhe ta mposhtë sistemin e patronazhit politik i cili i ushqen "free-riders".

Një revolucion në Kosovë s'duket se ka për të ndodhur dhe, meqë ra fjala, as nuk është diçka e mençur apo e nevojshme. Por ajo që lëvizjet si Vetëvendosje! dhe kryengritësit e Komunës së Parisit mund të na mësojnë është se veprimi kolektiv rreth çfarëdo çështjeje publike – prej faturave të larta të rrymës, te mbrojtja e trashëgimisë kulturore e deri te të drejtat e njeriut – kërkon hapësira fizike dhe struktura të cilat lehtësojnë shoqërimin, ndërveprimin e drejtpërdrejtë dhe krijimin e marrëdhënieve të sinqerta njerëzore.

(Ky shkrim u botua në revistën Kosovo 2.0, edicioni Verë 2013)